حضرت علی‌اصغر علیه‌السلام
|
تابلوی علی اصغر اثر فرشچیان | |
| نام | علی‌اصغر |
|---|---|
| نقش | فرزند امام حسین(ع) |
| زادگاه | مدینه |
| درگذشت | روز عاشورا سال ۶۱ قمری |
| مدفن | کربلا |
| محل زندگی | مدینه |
| لقب(ها) | عبدالله رضیع |
| پدر | امام حسین(ع) |
| مادر | رباب |
| امامزادگان مشهور | |
|
سایر امامزادگان | |
عبدالله بن حسین بن علی مشهور به علی‌اصغر، فرزند شیرخوار امام حسین(ع) که در واقعه کربلا به شهادت رسید. او عبدالله رضیع نیز خوانده می‌شود. در کتاب‌های تاریخی قاتل او را حرملة بن کاهل اسدی نوشته‌اند. در بین مردم، بر اساس نقل برخی منابع متأخر، مشهور است که او شش‌ماهه بوده و با تیر سه‌شعبه شهید شد؛ اما بنا به گفته نویسندگان دانشنامه امام حسین(ع)، در منابع تاریخی و معتبر چیزی در این باره نیامده است. در زیارت ناحیه مقدسه با عبارت «أَلسَّلامُ عَلَی الرَّضیعِ الصَّغیرِ؛ سلام بر آن شیرخوار کوچک» به او سلام داده شده است.
شیعیان به عنوان باب الحوائج به او متوسل می‌شوند. در دهه محرم معمولا شب و روز هفتم محرم به سوگواری برای علی‌اصغر اختصاص دارد. مراسم همایش شیرخوارگان حسینی نیز هر ساله در اولین جمعه ماه محرم در بزرگداشت او برگزار می‌گردد.
نسب و ولادت
عبدالله فرزند امام حسین(ع) و رباب دختر امرؤ القیس است. تاریخ تولد او مشخص نیست. درباره سن او هنگام شهادت نیز اختلاف وجود دارد. بیشتر منابع او را به هنگام شهادت، کوچک و شیرخوار دانسته‌اند بدون اینکه به سن او اشاره کنند. چنانکه در دانشنامه امام حسین(ع) آمده درباره شش‌ماهه بودن او، منبع معتبری وجود ندارد. محققان این دانشنامه احتمال داده‌اند ریشه این شهرت، نسخه غیرمعتبری از مقتل ابی‌مخنف باشد و گفته‌اند که در نسخه‌های خطی این کتاب، چنین مطلبی وجود ندارد.
نام
در منابع متقدم شیعه و سنی نام این کودک، عبدالله یاد شده، ولی در منابع متأخر شیعی به علی‌اصغر شهرت یافته است. مقتل‌الحسین خوارزمی و مناقب آل ابی‌طالب ابن‌شهرآشوب، از جمله منابع قدیمی هستند که هنگام ذکر چگونگی شهادت فرزند خردسال امام، از او با نام علی یاد کرده‌اند. برخی منابع، نام طفل شهید را علی‌اصغر و غالباً لقب امام سجاد(ع) را «علی اوسط» آورده‌اند؛ اما شیخ مفید، لقب علی اکبر را اصغر گفته و اکبر را لقب امام سجاد(ع) دانسته است. بعضی از منابع در شمارش فرزندان امام حسین(ع)، نام عبدالله را نیز ذکر کرده، ولی به چگونگی شهادت او اشاره‌ای نکرده‌اند. این موضوع از اختلاف منابع متقدم و متأخر در شمارش فرزندان امام حسین(ع) که علی نام داشته‌اند، به وجود آمده است. به گفته بعضی، علی‌اصغر و عبدالله دو تن بوده‌اند و هر دو در واقعه کربلا شهید شده‌اند.
در زیارت ناحیه مقدسه با عبارت «أَلسَّلامُ عَلَی الرَّضیعِ الصَّغیرِ؛ سلام بر آن شیرخوار کوچک» به او سلام داده شده است.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ماجرای شهادت
درباره چگونگی شهادت علی‌اصغر گزارش‌های مختلفی نقل شده است.
گزارش شیخ مفید
بر اساس گزارش شیخ مفید، امام حسین(ع) پس از بردن جسد قاسم پسر امام حسن(ع) کنار دیگر شهدا، جلوی خیمه نشست که عبدالله [علی‌اصغر] را نزدش آوردند و امام او را در دامن خویش نشاند. در این هنگام مردی از بنی‌اسد، تیری روانه کرد و او را ذبح نمود. امام دستش را [زیر گلوی طفل] گرفت و چون پر از خون شد، آن را بر زمین ریخت و گفت: «پروردگارا! اگر یاری آسمان را از ما گرفته‌ای، پس آن را به صلاح ما قرار ده و انتقام ما را از این ستمکاران بگیر.» سپس او را برد و کنار دیگر کشتگان گذاشت.
گزارش طبری، خوارزمی و لهوف
بنابر نقل دیگر هنگامی که امام حسین(ع) برای وداع کنار خیمهها آمد، کودکش را در آغوش گرفته و او را میبوسید که حرمله بن کاهل اسدی با تیری او را به شهادت رساند.
گزارش نفس المهموم
بر اساس نقل نفس المهموم در شب عاشورا امام(ع) به قاسم بن حسن فرمود وقتی دهان من از تشنگی خشک شود به سرا پرده آیم و آب یا شیر طلبم و هیچ نیابم در آن هنگام می‌خواهم که فرزند شیرخوارم را بیاورند تا از لعاب دهان او نوشم و چون بخواهم او را نزدیک دهانم سازم، فاسقی از دشمنان تیری بر گلویش بیفکند وخونش در درست من روان گردد و من دست به جانب آسمان بلند کنم و بگویم :اللهم صبرا و احتسابا فيك (خدایا شکیبایی کنم و چشم به پاداش تو دارم)...و آتش در خندق پشت خیمه ها زبانه می کشد... و من بر آنها حمله می‌کنم در آن زمان که تلخ ترین اوقات دنیا باشد.
گزارش ابن جوزی
به گزارش سبط بن جوزی از هشام بن محمد کلبی، امام حسین(ع) در حال سخن گفتن با لشکریان عمر بن سعد بود، یکی از اطفالش را دید که از تشنگی می‌گرید، او را روی دست گرفت و گفت: «ای جماعت! اگر به من رحم نمی‌کنید، پس به این کودک شیرخوار رحم کنید». مردی از سپاه کوفه تیری بر گلویش زد و آن کودک را به شهادت رساند.امروزه در بین الحرمین کربلا محلی به نام مقام علی اصغر(ع) هست که منسوب به محل شهادت اوست و برخی زائران آن محل را زیارت می‌کنند.
سید حیدر آملی در شعری که در رثای علی اصغر سروده این صحنه را به تصویر کشیده است
| و مُنعطفٍ أهوي لتقبيل طفله | فَقبّل منه قبله السهمُ مَنحرا |
تر جمه: برای بوسیدن طفل خود خم شد اما تیر پیش از وی بر گلوگاه او بوسه داد.
این بیت شعر در ارتباط این قسمت از مقتل علی اصغر(ع) معروف است که معمولا روضه خوانان می خوانند
| ز ضرب تیر چنان دست وپای خود گم کرد | که خواست گریه کند در عوض تبسم کرد |
واکنش امام حسین(ع)
امام حسین(ع)، پس از اصابت تیر به گلوی فرزندش، دست خود را زیر گلوی او گرفت و چون پر از خون شد، آن را به سوی آسمان پاشید و فرمود: «هَوَّنَ علَیّ ما نزَل بی أنّه بعین الله؛ آنچه این سختی‌ها را برایم آسان می‌سازد این است که همه در محضر خداست». از امام باقر(ع) نقل شده است که از آن خون قطره‌ای به زمین بازنگشت.
همچنین گفته شده است که امام با مشاهده این واقعه گریست و فرمود: «پروردگارا! تو خود میان ما و این مردم داوری فرما که ما را دعوت کردند تا یاریمان کنند؛ اما ما را کشتند». به گزارش سبط بن جوزی، در این هنگام ندایی از آسمان شنیده شده که «او را واگذار- ای حسین - که شیردهنده‌ای (دایه) او را در بهشت شیر می‌دهند».
برخی نیز نوشته‌اند که امام پس از شهادت فرزندش، او را با خون گلویش آغشته کرد و فرمود: «به خدا قسم تو از ناقه صالح نزد خدا گرامی‌تری و پیامبر(ص)، نزد خدا از صالح(ع) گرامی‌تر است؛ خدایا اگر امروز فتح و نصرت خویش را از ما بازداشتهای، آن را در چیزی که برای ما بهتر است قرار ده».
السَّلَامُ عَلَى عَبْدِاللهِ بْنِ الْحُسَیْنِ الطِّفْلِ الرَّضِیعِ الْمَرْمِیِّ الصَّرِیعِ الْمُتَشَحِّطِ دَماً الْمُصَعَّدِ دَمُهُ فِی السَّمَاءِ الْمَذْبُوحِ بِالسَّهْمِ فِی حَجْرِ أَبِیهِ لَعَنَ الله رَامِیَهُ حَرْمَلَةَ بْنَ کَاهِلٍ الْأَسَدِیَّ وَ ذَوِیهِ؛
سلام بر عبدالله پسر حسین، کودک شیرخوار تیر خوردهٔ به زمین افتادهٔ به خون غلتیده که خونش به آسمان بالا رفت و در آغوش پدرش به وسیلهٔ تیر ذبح شد. خداوند تیرانداز و پژمرده کننده‌اش حرملة بن کاهل اسدی و همدستانش را لعنت کند.
ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۷۴.
قاتل
در برخی از منابع مردی از بنی‌اسد بدون اشاره به نام او، قاتل علی‌اصغر معرفی شده است؛ اما در منابعی حرملة بن کاهل اسدی قاتل او دانسته شده است. در زیارت الشهدا نیز حرمله به عنوان قاتل علی‌اصغر لعن شده است. قتل او به هانی بن ثُبَیْت حَضْرَمی نیز نسبت داده شده است. در کتاب اقبال الاعمال، هانی قاتل عبدالله بن امیرالمؤمنین معرفی شده است.
حرمله و تیر سه‌شعبه
محمد محمدی اشتهاردی در کتاب سوگنامه آل محمد(ص) با تکیه بر کتاب منهاج الدموع از حرمله چنین نقل کرده است که او سه تیر سه‌شعبه به کربلا آورد و یکی از آنها را به گلوی فرزند شیرخواره امام حسین(ع) زد. نویسندگان کتاب دانشنامه امام حسین سخن نقل شده از حرمله را جزو نقل‌های غیرقابل اعتماد شمرده‌اند؛ چنانکه در کتاب مقتل جامع سید‌الشهدا نیز شهادت علی‌اصغر با تیر سه‌شعبه را ناشی از گزارش مقتل‌های متأخر مثل تذکرة الشهدا و کبریت احمر دانسته‌اند. با این حال، امروزه در منبر‌ها و مجالس روضه‌خوانی مرسوم است که شهادت علی‌اصغر را ناشی از اصابت تیر سه‌شعبه می‌دانند.
- همچنین ببینید: تیر سه‌شعبه
چگونگی دفن و مکان آن
درباره چگونگی دفن علی‌اصغر در منابع اختلاف است؛ بر اساس برخی از منابع امام حسین(ع) با شمشیر خود قبری کند و او را به خاک سپرد. اما عده‌ای از مورخان نوشته‌اند امام(ع) قنداقه خون‌آلود او را به زینب (س) سپرد. برخی نیز نوشته‌اند که بدنش را کنار بدن دیگر شهدای خاندان خود قرار داد. بعضی محل دفن او را در کنار دیگر شهدای کربلا دانسته و برخی دیگر معتقدند او بر روی سینه امام حسین(ع) دفن شده است.برخی از مورخان حتی گزارش کرده‌اند که امام بر بدن علی‌اصغر پس از شهادت نماز گزارده و سپس او را به خاک سپرده است.
سوگواری
شیعیان علی‌اصغر را باب الحوائج می‌دانند و برخی از مساجد، حسینیه‌ها و هیئت‌های عزاداری خود را به نام او نام‌گذاری می‌کنند. آنان شب هفتم محرم را به او اختصاص داده‌اند و در این شب با محوریت او به مرثیه‌‌خوانی و عزاداری می‌پردازند. روضه او از روضه‌های سوزناک واقعه عاشورا شناخته می‌شود. همچنین در برخی مناطق شیعیان در دهه محرم، تعزیه علی‌اصغر را به نمایش می‌گذارند؛ در این تعزیه گهواره‌ای را با پارچه سبز تزیین می‌کنند تا نماد شیرخوارگی و خردسالی او باشد.
هر ساله برای بزرگداشت علی‌اصغر(ع)، همایش شیرخوارگان حسینی در اولین جمعه ماه محرم از سوی مجمع جهانی بزرگداشت حضرت علی‌اصغر(ع) برگزار می‌شود.
| خون خورم در غم آن طفل که جای لبنش | ریخت دست ستمِ حرمله، خون در دهنش | |
| کودکی کآب ز سرچشمه عصمت می‌خورد | گشت از سوز عطش، آب سراپا بدنش | |
| گر تن نوگل لیلا نبُوَد لاله سرخ | از چه آغشته به خون گشت چنین پیرهنش | |
| غنچه‌ای از چمن زاده زهرا بشکفت | که شد از زخم سنان، چون گل صد برگ، تنش | |
| گلشنی ساخته در دشت بلا گشت که بود | غنچه‌اش اصغر و گل، قاسم و اکبر، سَمَنش | |
| تشنه‌لب، کشته شد آن شاه که با خنجر و تیر | گشت بُبریده و شد دوخته بر تن، کفنش |
جستارهای وابسته
- علی اکبر
- امام سجاد(ع)
- حضرت رقیه
پانویس
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ نگاه کنید به: طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۴۴۸ و ۴۶۸؛ سبط بن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۳.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۳، پانویس.
- ↑
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، مؤسسه انتشارات علامه، ج۴، ص۱۰۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: اربلی، کشف الغمة، نشر رضی، ج۱، ص۵۸۱ و ۵۸۲؛ شافعی، مطالب السئول، ۱۴۱۹ق، ص۲۵۷.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۳۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، مؤسسه انتشارات علامه، ج۴، ص۱۰۹؛ اربلی، کشف الغُمّة، نشر رضی، ج۱، ص۵۸۱ و ۵۸۲.
- ↑ نگاه کنید به: مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۳۵؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، مؤسسه انتشارات علامه، ج۴، ص۱۰۹.
- ↑ شافعی، مطالب السئول، ۱۴۱۹ق، ص۲۵۷.
- ↑ ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، ۱۴۱۹ق، ۴۹۸.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۸.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۴۴۸؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷؛ ابن‌طاووس، اللهوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۷.
- ↑ القمي، نفس‌المهموم، ج۱، ص۲۰۸؛ شعرانی، دمع السجوم، ۱۳۷۴ق، ص۱۱۶.
- ↑ ابن جوزی، تذکرة الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷.
- ↑ شعرانی، دمع السجوم، ۱۳۷۴ق، ص۱۸۶.
- ↑
- ↑ ابن‌طاووس، اللهوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۷.
- ↑ ابومخنف، مقتل الحسین، ۱۳۹۸ق، ص۱۷۳.
- ↑ سبط بن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷.
- ↑ سبط بن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۱۸۲.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۴۴۸.
- ↑ سبط بن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۷؛ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۸.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۰۱؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۶۶ و ج۹۸، ص۲۷۰؛ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷.
- ↑ ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۷۴؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۸، ص۲۷۰.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۴۶۸؛ سبط بن جوزی، تذکره الخواص، ۱۴۱۸ق، ص۲۲۹.
- ↑ ابن‌طاووس، اقبال الاعمال، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۵۷۴.
- ↑ محمدی اشتهاردی، سوگنامه آل محمد، ۱۳۸۰ش، چ۱۷، ص۵۳۵.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۷، ص۳۵-۳۷.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سید‌الشهدا، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۸۵۴، پانویس.
- ↑ گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سید‌الشهدا، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۸۵۴، پانویس.
- ↑ خوارزمی، مقتل الحسین، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۳۷.
- ↑ ابن‌طاووس، اللهوف، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۷؛ ابومخنف، مقتل الحسین، ۱۳۹۸ق، ص۱۷۳.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۱۰۸.
- ↑ قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)، ۱۳۸۳ش، ص۹۵.
- ↑ ابن أعثم، الفتوح، ج۵، ص۱۱۵. شعرانی، دمع السجوم، تر جمه نفس المهموم ، ۱۳۷۴ق، ص۱۸۷.
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۳۲۲.
- ↑ ، وبگاه باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ ، وبگاه تبیان.
- ↑ ، وبگاه تابناک.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۳۹۴(شعر از جلال‌الدین همایی).
- ↑ فنزل الحسين رضي الله عنه عن فرسه وحفر له بطرف السيف ورماه بدمه وصلى عليه ودفنه
منابع
- اربلی، بهاءالدین، کشف الغمة فی معرفة الائمة، قم، نشر رضی، بی‌تا.
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، مؤسسه انتشارات علامه، بی‌تا.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، اللهوف علی قتلی الطفوف، تهران، جهان، ۱۳۴۸ش.
- ابن‌مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، قم، دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۹ق.
- ابومخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین، تعلیقه حسن غفاری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۹۸ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
- خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین، قم، انوارالهدی، ۱۴۲۳ق.
- سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
- شافعی، محمد بن طلحه، مطالب السئول فی مناقب آل الرسول، بیروت، البلاغ، ۱۴۱۹ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دارالتراث، ۱۳۷۸ق.
- گروهی از تاریخ پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سید الشهداء، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- قاضی طباطبایی، سید محمدعلی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهداء (ع)، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۸۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح سیدابراهیم میانجی و محمد باقر بهبودی، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، ۱۳۷۶ش.
- محمدی اشتهاردی، محمد، سوگنامه آل محمد، چاپ ۱۷، قم، انتشارات ناصر، ۱۳۸۰ش.
- محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (ع)، (ج ۷)، ترجمه عبدالهادی مسعودی، قم، دارالحدیث، ۱۴۳۰ق/۱۳۸۸ش.
- محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه امام حسین (ع)، (ج ۱۰)، ترجمه محمد مرادی، قم، دارالحدیث، ۱۴۳۰ق/۱۳۸۸ش.
- تاریخ بازدید: ۷ شهریور ۱۳۹۹ش.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، تحقیق: مؤسسة آل البیت(ع) لتحقیق التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق-۱۹۹۳م.
- تاریخ درج مطلب: ۱ مهر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۶ شهریور ۱۳۹۹ش.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم، ۱۳۸۲ش.
پیوند به بیرون